مقايسه فهرست اجمالي و تفصيل ابحاث تفسير نعماني
در تفسير نعماني پس از ذکر عناوين اقسام آيات و ابحاث مطرح شده در قرآن، به تفصيل به شرح اين عناوين پرداخته شده است، با مقايسه اين دو قسمت با يکديگر تفاوتهاي بسياري بين آنها ديده مي‌شود که نيازمند بررسي است و بايد وقوع سبب آن ريشه يابي گردد.
1 - تفاوت در ترتيب
شرح ابحاث تفصيلي تفسير نعماني، از قسم دوم عناوين فهرست آغاز نموده، با توضيح ناسخ و منسوخ [1] (رقم 8 فهرست) محکم و متشابه (رقم 9 فهرست) [2] ، خاص و عام (رقم 10 فهرست) [3] ، به شرح عناوين فهرست پرداخته شده، و پس از آن ارقام 22، [4] 19، [5] 25 [6] فهرست، شرح شده است، بدين ترتيب تفاوت آشکار ترتيب فهرست و ترتيب ابحاث تفصيلي روشن مي‌شود.
اقسام هفت گانه آيات قرآني که در آغاز فهرست قرار دارند در شرح ابحاث به ارقام 27، [7] 28، 29، 30، 31، 32 [8] ، 33 آمده است. [9] .
2 - تفکيک عناوين فهرست
برخي از عناوين فهرست خود مشتمل بر چند عنوان مي‌باشند که در شرح مباحث چه بسا عناوين تفکيک شده، با تغيير در ترتيب ذکر شده است.
مثلاً عنوان چهلم فهرست چنين است:
و منه ردّ من الله تعالي و احتجاج علي جميع الملحدين و الزنادقه و الدهريه و الثنويه و القدريه و المجبّره و عبده الاوثان و عبده النيران.
اين عنوان در ضمن عناوين زير شرح شده است:
17 - احتجاجه تعالي علي المحلدين (ص 33 - 34)
18 - الرد علي عبده الاصنام و الاوثان (ص 34 - 35)
19 - الرد علي الثنويه (ص 35 - 36)
20 - الرد علي الزنادقه (ص 36 - 37)
21 - الرد علي الدهريه (ص 37، در ذيل آيه در آخر اين صفحه آمده: و هذا و اشباهه ردّ علي الدهريه و الملحده ممن انکر البعث و النشور)
22 - الرد علي المجبّره (ص 85 - 86)
23 - الرد علي القدريه (ص 86، عنوان از نگارنده است)
مثال ديگر عنوان پنجاه و ششم فهرست است بدين شکل:
«ما بيّن الله تعالي فيه شرائع الاسلام و فرائض الاحکام و السبب في معني بقاء الخلق و معايشهم و وجوه ذلک»
اين عنوان در ضمن عناوين زير توضيح داده شده است:
24 - السبب الّذي به بقاء الخلق (ص 39 - 46)
25 - معايش الخلق و اسبابها (ص 46 - 49)
27 - الفرائض (ص 62 - 65)
که در ضمن آن حدود فرائض و حدود الامام المستحق للامامه هم آمده است.
عنوان 13 و 14 فهرست (حلال و حرام، فرائض و احکام) هم با اين قسمت بي‌ارتباط نيست.
3 - تغيير در عناوين فهرست
در شرح ابحاث گاه تغييراتي در عناوين فهرست داده شده که غالباً از باب نقل به معني بوده، همچون:
تبديل مَثَل (فهرست رقم 6) به ضرب الامثال (شرح ابحاث رقم 33، ص 68) يا تبديل قصص (فهرست رقم 7) به القصص عن الامم (شرح ابحاث رقم 32، ص 67)، اين گونه تغييرات اهميتي ندارد، ولي گاه تغييراتي ديده مي‌شود که در معني اثرگذار است، مثلاً رقم 44 فهرست بدين گونه است: ردّ علي من زعم ان ليس بعد الموت و قبل القيامه ثواب و عقاب ولي در شرح ابحاث اين عنوان بدين شکل آمده است: رقم 40 - الردّ علي من انکر الثواب و العقاب في الدنيا [10] و بعد الموت قبل القيامه (ص 84 - 85)
نمونه جالب ديگر عنوان خاص و عام در فهرست است، در فهرست در ضمن عناوين دسته دوم، عنوان خاص و عام (رقم10) ذکر شده و در ضمن عناوين دسته سوم (که با «منه» آغاز مي‌شود) اين عناوين ديده مي‌شود:
18 - ما لفظه خاص
19 - ما لفظه عام محتمل العموم [11] .
در شرح ابحاث تفسير نعماني مي‌خوانيم:
رقم 3- و سأ‌لوه صلوات الله عليه عن الخاصّ و العام في کتاب الله تعالي فقال: ان من کتاب الله تعالي آيات لفظها الخصوص و العموم و منه آيات لفظها الخاص و معناه عام، و من ذلک لفظ عام يريد به الله تعالي العموم و کذلک الخاص ايضاً.
رقم 4 - فاما ما ظاهره العموم و معناه الخصوص فقوله عزوجل... (ص 23)
رقم 5 - و امّا ما لفظه خصوص و معناه عموم (ص 25)
رقم 7 - و امّا ما نزل بلفظ العموم و لا يراد به غيره (ص 26)
اين گونه تغييرات به احتمال زياد از اشتباه ناسخان نشأ‌ت گرفته است، در عبارت فهرست سقط و احياناً تحريف رخ داده، چنين تفاوت آشکاري پديد آمده است.
4 - عناوين فهرست که شرح نشده است.
پاره‌اي از عناوين فهرست، در شرح تفصيلي ابحاث تفسير نعماني نيامده است، که به احتمال زياد غلط نسخه و وقوع سقط در آن سبب اين امر بوده است، پاره‌اي از اين عناوين در مقدمه تفسير قمي توضيح داده شده است، همچون:
رقم 11- مقدّم و مؤ‌خر (تفسير قمي ج 1، ص8)
رقم20- ما لفظه واحد و معناه جمع (تفسير قمي ج 1، ص11)
رقم 21- ما لفظه جمع و معناه واحد ( همان جا)
رقم29- آيات بعضها في سوره و تمامها في سوره اخري (تفسير قمي ج1، ص 12)
رقم 50 - رد علي من وصف الله تعالي و حدّه (تفسير قمي، ج 1، ص25)
ولي اکثر آنها در تفسير قمي هم نيامده است. اين عناوين عبارتند از:
رقم 16- منقطع غير معطوف
رقم 24- ماهو باق محرّف عن جهته
رقم 31- آيات مختلفه اللفظ متفقه المعني
رقم 38- ما لا يعرف تحريمه الاّ بتحليله، اين عنوان در فهرست آغازين تفسير قمي هم آمده ولي شرحي براي آن ذکر نشده است.
رقم 39- ما تأ‌ليفه و تنزيله علي غير معني ما انزل فيه، معناي عبارت روشن نيست و احتمال وقوع تحريف در آن، احتمالي استوار مي‌نمايد.
رقم 47- ردٌ علي من اثبت الروِ‌يه، در تفسير قمي ج 1، ص 20 به جاي اين عنوان، عنوان الرد علي من انکر الروِ‌يه توضيح داده شده است.
رقم 52 - رد علي من زعم ان الله عزّوجل لا يعلم الشيء حتي يکون
رقم 53 - رد علي من لم يعلم الفرق بين المشيه و الاراده و القدره في مواضع
رقم 54 - معرفه ما خاطب الله عزوجل به الائمّه و المؤ‌منين
رقم 55 - اخبار خروج القائم منّا عجل الله فرجه
رقم 57 - اخبار الانبياء و شرائعهم و هلاک اممهم
رقم 58 - ما بيّن الله تعالي في مغازي النبي (ص) و حروبه و فضائل اوصيائي و ما يتعلق بذلک و يتصلّ به.
البته ممکن است مؤ‌لف برخي از اين عناوين همچون «اخبار الانبياء» را بي نياز از توضيح دانسته باشد، ولي غالب عناوين فوق نيازمند شرح است، لذا به احتمال زياد شرح اين عناوين از نسخه موجود تفسير نعماني افتاده است.
گفتني است که عناوين ديگري هم از فهرست، شرح نشده‌اند ولي شايد در اين عناوين به شرح عناوين مشابه آنها اکتفاء شده است، همچون رقم 13 و 14 فهرست (حلال و حرام، و فرائض و احکام) و رقم 1 فهرست (: امر) که هر سه عنوان در ضمن شرح مربوط به فرائض (رقم 56 فهرست: 26 شرح ابحاث، ص 62 - 65) تا اندازه‌اي توضيح داده شده‌اند، و نيز مراد از رقم 12 فهرست (عزائم و رخص) شايد همان رقم 33 فهرست (آيات فيها رخصه و اطلاق بعد العزيمه) باشد.
5 - عناويني که شرح آن آمده ولي در فهرست ذکر نشده است
اين عناوين عبارتند از:
رقم 11- الرخصه التي هي الاطلاق بعد النهي (ص 28)
رقم 37- ما تأ‌ويله مع تنزيله (ص 78 - 82) [12] و در ص 68 نيز بدان اشاره شده و در ص 79 آمده است: و امّا ما انزل الله تعالي في کتابه ممّا تأ‌ويله حکايه في نفس تنزيله و شرح معناه.
رقم 38- الرد علي من انکر خلق الجنه و النار (ص 82)
رقم 39- [الرد علي] من انکر البداء (83 84)
رقم 46- الرد علي المشبهه (ص90)
رقم 49- الاحتجاج علي من انکر الحدوث (ص 90 و 91)، در اين رقم بحثي کلامي عقلي ذکر شده و به هيچ آيه‌اي استناد نشده است.
رقم 50 - الردّ علي من قال بالرا‌ي و القياس و الاستحسان و الاجتهاد و من يقول ان الاختلاف رحمه (ص 91 - 97)، عمده مباحث اين رقم نيز کلامي عقلي است، تنها در لابلاي بحث، گاه به برخي آيات استناد شده است.
اين گونه تفاوت بين فهرست مباحث و شرح آن از چه روست، به نظر مي‌رسد که به جز دو رقم 49 و 50، در ساير ارقام سقطي در نسخ موجود در فهرست رخ داده ولي اين دو رقم اخير، با توجه به اختلاف چشمگير آن با ساير مباحث رساله ممکن است از اصل رساله نباشد و از مطالب الحاقي بدان باشد.
باري تفاوتهايي که بين فهرست تفسير نعماني و شرح ابحاث آن ديده مي‌شده، اگر برخي از آنها به اشتباه ناسخان و وقوع تحريف يا سقط در نسخه‌هاي موجود باز گردد، تمام آنها را نمي‌توان با اين توجيه موجّه ساخت، نگارنده توضيح روشني براي اين تغييرات نيافته و در هر حال اين تغييرات نيز از اعتبار کتاب مي‌کاهد، بويژه اگر به عنوان متني حديثي بدان نگريسته شود.
حال به توضيح بيشتر برخي از مباحث اين کتاب مي‌پردازيم، به جهت تيمن و تبرک نخست عباراتي از اين کتاب را که به مبحث مهدويت ارتباط مي‌يابد ذکر مي‌کنيم .
پاورقي
[1] بحارالانوار ج 93 ص 6-11.
[2] همان جا، ص 11 - 23.
[3] همان جا، ص 23 - 26.
[4] همان جا، ص 11 - 26.
[5] همان جا، ص 26.
[6] همان جا، ص 26 - 28.
[7] اولين قسم از اقسام هفت گانه: امر است که به اين عنوان شرح نشده، ولي توضيح فرائض (بحار ج 93، ص 62 - 65) مي‌تواند شرح اين قسم تلقي گردد.
[8] همان جا، ص 65 - 618.
[9] در اينجا عناوين شرح داده شده در تفسير نعماني را به ترتيب و شماره صفحه بحار الانوار ج 93 را به دنبال آن آورده، سپس به رقم ذکر آنها در فهرست اشاره مي‌کنيم: 1 - الناسخ و المنسوخ (ص 6 -11) و در ذيل آن از حضت امير (ع) از اولين سوره‌اي که در مکه و اولين سوره‌اي که در مدينه نازل شده سؤ‌ال شده و حضرت پاسخ داده‌اند?) فهرست، رقم 8)، 2 - المحکم و المتشابه (ص11 - 23،?رقم 9) 3 - الخاص و العام (ص 23،?رقم 10)، 4 - ما ظاهره العموم و معناه الخصوص (ص 23 - 25، به اين شکل در فهرست نيامده است)، 5 - ما لفظه خصوص و معناه عموم (ص 25 و 26، به اين شکل در فهرست نيامده است)، 6 - ما لفظه ماض و معناه مستقبل (ص 26،? رقم 22)، 7 - ما نزل بلفظ العموم و لا يراد به غيره (ص 26،? رقم 19)، 8 - ما حرّف من کتاب الله (ص 26 - 28،?رقم 25)، 9 و 10 - الايه الّتي نصفها منسوخ و نصفها متروک بحاله لم ينسخ، و ما جاء من الرخصه بعد العزيمه، ص 28،? ارقام 30 و 33 و نيز رقم 12 ملاحظه است.) 11 - الرخصه التي هي الاطلاق بعد النهي (ص 28، در فهرست نيامده است.) 12 - الرخصه الّتي ظاهرها خلاف باطنها (ص 29،? رقم 35) ،13 - الرخصه الّتي صاحبها فيها بالخيار، ص 30، رقم 34، اين رقم در شرح ابحاث در اصل نسخه بحار قبل از رقم قبلي بوده و توسّط مصحح بحار جابجا شده است.)، 14 - المنقطع المعطوف في التنزيل (ص 30 - 32،? رقم 15)، 15 - حرف مکان حرف (ص 32،? رقم 17)، 16 - [ما هو متفق اللفظ مختلف المعني]، (ص 32،? رقم 32، اين عنوان را مصحح بحار با توجه به فهرست اجمالي و تفسير قمي به متن افزوده است.)، 17 - احتجاجه تعالي علي الملحدين (ص 33 و 34،? رقم40)، 18 الرد علي عبده الاصنام و الاوثان (ص 34 و 35? رقم 40) 19 - الرّد علي الثنويه (ص 35 و 36،? رقم 40)، 20 - الردّ علي الزنادقه (ص 36 و 37،? رقم 40)، 21 - الردّ علي الدهريه (ص 37، در ذيل آيه‌اي آمده: و هذا و اشباهه رد علي الدهريه و الملحده ممن انکر البعث و النشور، رقم (04?، ?? - ما جاء في القرآن علي لفظ الخبر و معناه الحکايه (ص 38، رقم 23، و در ذيل توضيح آيه‌اي آمده است: انّه رد علي اليهود، رقم 42)، 23- الرد علي النصاري (ص 38 و 39، رقم 41)، 24 - السبب الّذي به بقاء الخلق (ص 39 - 46،? رقم 56)، 25 - معايش الخلق و اسبابها (ص 46 - 49،? رقم 56)، 26 - الايمان و الکفر و الشرک و زيادته و نقصانه (ص 49 - 62،? ارقام 43، 48، 49) در ذيل شرح عنوان اين عناوين ديده مي‌شود: ما فرض الله علي الجوارح (ص 49 - 54)، السبق الي الايمان (ص 54 و 55)، طاعه و لاه الامر (ص 55 - 58)، فضل المؤ‌منين (ص 59)، وجوه الکفر (ص 60 و 61)، وجوه الشرک (ص61 و 62)، وجوه الظلم (ص 62)، الرد علي من انکر زياده الکفر (ص 62)، 27 - الفرائض (ص 62 - 65،? رقم 56 و نيز ارقام 1 و 13 و 14)، در ضمن شرح: حدود الفرائض و حدود الامام المستحق للامامه (ص64) هم آمده است، 28 - الزجر في کتاب الله (ص 65،? رقم 2)، 29 - ترغيب العباد (ص 65،? رقم 3)، 30 - الترهيب (ص 65،? رقم 4)، 31 - الجدل (ص 66،? رقم 5) در اين رقم احتجاج بر عليه ملحدين و اصناف مشرکين ذکر شده است. نيز?) رقم 40)، 32 - القصص عن الامم (ص 67،? رقم 7)، اين رقم به سه قسم «مامضي» و «ما کان في عصره» و «ما اخبر الله تعالي به انّه يکون بعده، تقسيم شده است. 33 - ضرب الامثال (ص 68،? رقم 6)، 34- الّذي تأ‌ويله في تنزيله (ص 68 و 69،? رقم 26)، 35 - الّذي تأ‌ويله قبل تنزيله (ص 69 - 77? رقم 27)، 36 - ما تأ‌ويله بعد تنزيله (ص 77 - 78،? رقم 28)، 37 - [ما تأ‌ويله مع تنزيله]، (ص 78 - 82)، اين عنوان افزوده مصحح بحار است، البته در متن بحار در ص 79 اين عنوان آمده: اما ما انزل الله تعالي في کتابه مما تأ‌ويله حکايه في نفس تنزيله و شرح معناه، عنوان افزوده مصحّح در ص 68 هم آمده است، ولي در فهرست نيامده است.) 38 - الرد علي من انکر خلق الجنه و النار (ص 82 و 83، در فهرست نيامده است.) 39 - [الرد علي] من انکر البداء (ص 83 و 84، در فهرست نيامده است.) 40 - الرد علي من انکر الثواب و العقاب في الدنيا و بعد الموت قبل القيامه (ص 84 و 85،? رقم 44) 41 - الرد علي من انکر المعراج (ص 85،? رقم 46)، 42 - الردّ علي المجبره (ص 85 و 86،? رقم 40)، 43 - [الرد علي القدريه، ص 86، عنوان از نگارنده است،?رقم 40)،] 44 - الرد علي من انکر الرجعه (ص 86،? رقم51)،45 - من انکر فضل رسول الله (ص) (ص 86 - 88،? رقم 45) در ذيل اين رقم بحث عصمه الانبياء و المرسلين و الاوصياء و ما قيل في ذلک من الاقاويل (ص 88 - 98) آمده است. 46 - الرد علي المشبهه (ص 90، در فهرست نيامده است.) 47 - مخاطبه النبي و المراد غيره (ص 90،? رقم 37)، 48 - مخاطبه لقوم و المراد به قوم آخرون (ص 90،? رقم 36). 49 - الاحتجاج علي من انکر الحدوث (ص 90 و 91، بحثي کلامي عقلي است نه تفسيري و در فهرست نيامده است) 50 - الرد علي من قال بالرا‌ي و القياس و الاستحسان و الاجتهاد و من? يقول ان الاختلاف رحمه (ص 91 - 97، بحثي کلامي عقلي است و تنها گاه برخي آيات آورده شده و در فهرست نيامده است).
[10] البته اگر دنيا را به معناي مقابل آخرت بگيريم که عالم برزخ را هم در بر گيرد، مفاد دو عبارت يکي خواهد شد.
[11] پس از اين عناوين، در عنوان ديگر وارد شده: 20 - ما لفظه واحد و معناه جمع 21 - ما لفظه جمع و معناه واحد، اين دو عنوان ربطي به مسأ‌له عام و خاص ندارد، بلکه عناوين مستقلي هستند که در تفسير قمي ج 1، ص11 توضيح داده شده است، و در شرح ابحاث تفسير نعماني نيامده است.
[12] عنوان اين صفحه افزوده مصحح بحار است با توجه به تفسيرقمي.