از تاريخ دقيق نگارش غيبت «نعماني» اطلاعي نداريم. مصحّح اين کتاب، عبارت روي جلد يکي از نسخه هاي خطي آن را نقل کرده و تصنيف کتاب را در ذي حجه سال 342 دانسته است؛ [1] ولي اين سخن بي دليل است. تاريخ فوق، تاريخ روايت کتاب از سوي مؤلف براي شاگرد خود ابوالحسين شجاعي است. پس علي القاعده [2] بايد تأليف کتاب پيش از اين تاريخ باشد. براي تعيين تاريخ نگارش کتاب به تاريخ حديث آموزي مؤلف از محمد بن عبدالله طبراني (سال 333)، مي توان استناد کرد. لذا تأليف کتاب را مي توان از سال 335 جلوتر ندانست. [3] .

راهي دقيق تر و بهتر براي تعيين تاريخ تأليف کتاب، توجّه به عبارتي در اين کتاب است که درباره امام عصر (عج) آورده است که: «و له الان نيف و جانون سنة». [4] با توجه به اين که واژه «نيف» از نوعي ابهام برخوردار است، ترجمه دقيق عبارت فوق ميّسر نيست؛ [5] ولي به هر حال از اين عبارت استفاده مي گردد که آن حضرت در زمان تأليف کتاب، لااقل 81 سال داشته است. [6] و با عنايت به قول صحيح [7] در تاريخ ولادت آن حضرت، در سال 255 [8] يا 256 [9] ، تأليف کتاب، نمي تواند از سال 336 جلوتر باشد. [10] بنابراين، کتاب ياد شده در فاصله سال هاي 336 تا 342 به رشته تحرير در آمده است.

تأليف کتاب پس از سفر نعماني به شام و علي القاعده، در يکي از شهرهاي اين سرزمين، و احتمالاً درهمان حلب - که مؤلف، کتاب را به شاگرد خود ابوالحسين شجاعي نويسانده - بوده است، از عبارت مقدمه کتاب، بر مي آيد که مکان تأليف کتاب دور از موطن اصلي نعماني بوده است؛ چه وي تصريح مي کند که در اين کتاب، تنها احاديثي را که در هنگام تأليف در اختيار داشته، گرد آورده است؛ چون جميع رواياتي که در اين زمينه دريافت داشته، در دست وي نبوده است. [11] شايد نعماني در مسافرت شام، نتوانسته تمام کتاب ها و يادداشت هاي حديثي خود را به همراه ببرد. با اين حال حجم روايات کتاب و تعداد مصادر آن قابل توجه است.

[1] غيبت نعماني، مقدمه مصحح، ص 2.

[2] معمولاً روايت يک کتاب براي شاگردان پس از تأليف کتاب صورت مي گرفته است، ولي گاه نگارش کتاب به صورت املاي مطالب آن بر شاگردان انجام مي شده است. بسياري از آثارشيخ طوسي و سيد مرتضي؛ همچون عده الاصول، خلاف، اختيار الرجال، ذريعه، بدين روشن نگارش يافته است، لذا قيد «علي القاعده» در عبارت فوق آورده شد.

[3] اگر کتاب در سال 333 نگارش يافته باشد، مناسب بود به جاي ذکر تاريخ، از واژه «امسال» استفاده شود. همچنين اگر در سال 334 تأليف شده باشد، واژه «پارسال» مناسب تر مي نمود.

[4] غيبت نعماني: 152.

[5] نزديک ترين ترجمه اين عبارت: «بيش از هشتاد سال» مي باشد.

[6] کلمه «نيف» در اصل از ريشه «ناف» ينوف به معناي ارتفاع و زياده مي باشد. دو گونه تفسير مختلف براي اين واژه ذکر شده که بر طبق يکي، معناي «نيف و ثمانون» 81 الي 83 و بر طبق ديگري 81 الي 89 مي باشد. اگر تفسير نخست که آن را ما حصل «اقاويل حذاق البصريين و الکوفيين» دانسته اند (لسان العرب 9:342، تاجر العروس 24:444) در عبارت نعماني مراد باشد، محدوده دقيق تر 336 تا339 براي تأليف کتاب به دست مي آيد؛ ولي با توجّه به پوشيده بودن ديدگاه نعماني در اين زمينه، نمي توان چنين تحديدي را مستدلّ ساخت. گفتني است که کلمه «نيّف» يک بار ديگر در غيبت نعماني آمده که چون پس از لفظ سي صد قرار گرفته، در بحث ما مفيد نيست، (ص 196، در اين مورد تعداد اصحاب خاص حضرت مهدي عليه السلام همچون اصحاب بدر «الثلاثمائة و النيف» ذکر شده است.).

[7] پاره اي اقوال ديگر هم در اين زمينه ديده مي شود که از اعتبار لازم برخوردار نمي باشد به عنوان نمونه ر. ک. فصول مختاره: 318، .صراط مستقيم 2: 233، دلائل الامامة: 501، غيبت طوسي: 242 / 208، کشف الغمه، 3:234 و....

[8] کافي 1: 514، اول فصل، کمال الدين: 430 / 4، 432 / 9 و 12، ارشاد 2:339، غيبت طوسي: 234 / 204 و 238 / 206.

[9] کافي 1: 329 / 5، 514 / 1، فرق الشيعة، غيبت طوسي: 231/ 198، 245/ 212، 259 / 226، 272 / 237 و 393 / 362.

[10] توجه به اين نکته سودمند است که چون کليني - استاد مهم نعماني - هم تنها دو تاريخ 255 و 256 را براي ولادت آن حضرت ذکر کرده، نبايد راي نعماني در اين زمينه بجز اين دو باشد.

[11] غيبت نعماني: ص 29 «بحسب ما حضر في الوقت اذ لم يحضرني جمع ما رويّته في ذلک لبعده عنّي و انّ حفظي لم يشمل عليه، و الّذي رواه الناس من ذلک اکثر و اعظم ممّا روّيته، و يصْغُر و يقلّ عنه ما عندي». واژه «حفظ» در عبارت فوق آيا به معناي نگاهداري است يا به معناي از برکردن؟ روشن نيست.