انديشه غيبت امام عصر (عج) و تبيين علت وقوع آن و روشن ساختن ابعاد اين حادثه مهم الهي و زدودن ابهامات از چهره تابناک آن، تأليف کتاب هاي بسياري را به دست دانشمندان قرن هاي نخستين از فرقه هاي مختلف اسلامي سبب شده است. متأسفانه از اين کتاب هاي بسيار، تنها اندکي در گذر زمان از گزند حوادث رهيده و به دست ما رسيده است. از ديگر مصادر اين بحث، جز نامي در کتب فهارس: همچون فهرست نجاشي (معروف به رجال نجاشي) و فهرست شيخ طوسي ديده نمي شود. با اين همه با باز کاوي آثار موجود، مي توان دريچه اي به کتب از دست رفته گشود و اين مهم وابسته به تنقيح مباني سبک جديدي از مباحث رجالي و کتابشناختي است که از آن با نام «منبع يابي» مي توان ياد کرد.

راقم سطور سال هاست که به اهميت اين گونه مباحث پي برده، تلاش هاي گسترده اي در تبيين ابعاد نظري و تطبيقي اين بحث، انجام داده است که اميدوارست توفيق تنظيم و نشر اين بحث ها نصيب وي گردد. نخستين سلسله اين مقالات، با نام «الکاتب النعماني و کتابه الغيبة» در سال 1419 در شماره سوم مجله علوم الحديث نشر يافت. [1] مقاله حاضر ترجمه و تحرير مجدّد اين مقاله است. در اين تحرير، اين مقدمه و مطالب بسياري در متن افزوده شد و تغييراتي در مطالب آن به عمل آمد، لذا اين تحرير کاملتر از تحرير عربي مقاله به نظر مي رسد.

سه مصدر حديثي مهم بحث «غيبت» عبارت است از: کتاب «غيبت» تأليف ابوعبداللَّه نعماني (نيمه اوّل قرن چهارم)؛ کتاب «کمال الدين و تمام النعمة» [2] تأليف شيخ ابوجعفر صدوق (ج 306 - 381) و کتاب «غيبت» تأليف شيخ ابوجعفر طوسي (385 - 460).

اين سه کتاب، هر يک با روش و اسلوب مختص به خود، به رشته تحرير در آمده اند؛ ولي هر سه نقاط مشترک چندي دارند؛ از جمله در اين نقطه مشترک اند که اکثر مصادر آنها در دست نيست؛ لذا به عنوان مصدر دست اوّل به شمار مي آيند. نخستين اثر حديثي از سه اثر فوق، «غيبت نعماني» است. اين کتاب تنها به ذکر احاديث امامان معصوم (ع) [3] و گاه احاديث نبوي (ص) درباره غيبت و مباني اعتقادي آن، اختصاص دارد و مباحثي همچون غيبت هاي انبياي گذشته و اخبار معمّران و مانند آن - که حجم عظيمي از کمال الدين را به خود اختصاص داده - و نيز مباحث مرتبط با تاريخ غيبت؛ همچون ولادت آن حضرت، ماجراهاي عهد غيبت صغري، احوال نايبان خاص حضرت، توقيعات صادره از ناحيه مقدّسه و ابحاث ديگري از اين دست - که در کتاب هاي کمال الدين و غيبت شيخ طوسي به گستردگي آمده - از موضوع اين کتاب بيرون است. ابحاث کلامي - عقلاني اي که در غيبت شيخ طوسي، آغازگر کتاب بوده در اين کتاب ديده نمي شود. غيبت نعماني از زاويه حديثي محض، به انديشه غيبت و مباني عقيدتي آن مي نگرد. لزوم امامت و وصيت و الهي بودن آنان، امامان دوازده گانه، لزوم اعتقاد به امام، ضرورت وجود حجت در زمين، لزوم صبر و انتظار در عصر غيبت، آزمايش شيعيان در اين حادثه و نيز اوصاف امام منتظر (ع) و علامات ظهور، آن حضرت و پاره اي از احوال آن حضرت و ويژگيهاي ياران و اصحاب و شيعيان در عصر ظهور نمونه هايي از مباحث «غيبت نعماني» است.

از امتيازات اين کتاب، استفاده از مصادر بسياري است که تنها در اين کتاب، از آن ها استفاده شده است، لذا احاديث فراواني در اين کتاب نقل شده که در ديگر مصادر موجود غيبت نيامده است. با مروري بر نام مصادر اين کتاب - که در اين مقاله ارائه خواهد شد - به روشني درستي اين سخن روشن مي گردد.